در راستای مطالب حقوقی هفته‌های گذشته که در دسته‌بندی حقوقی می‌توانید دنبال کنید، بعد از صحبت در خصوص عقود منصوص و مصرح در قانون که در سه پست توضیح داده شده است؛ امشب قصد دارم در مورد عقود مستنبط از قانون؛ یعنی عقودی که در قانون مدنی صراحتا از آنها نام برده نشده است، صحبت کنم.
به طور کلی عقود مستنبط از قانون عبارتند از:
- معوض و غیرمعوض (مجانی)
- تملیکی و عهدی
- معین و نامعین
- رضایی، عینی و تشریفاتی
امشب در این پست در مورد به عقود معوض و غیرمعوض صحبت خواهم کرد و به سایر موارد در هفته‌های آینده خواهم پرداخت.
عقد معوض چیست؟
عقد معوض عقدی است که هر دو طرف قرارداد به هم متعهد می‌شوند و ملزم به پرداخت عوض هستند. که به آنها عقد معوض گفته می‌شود که از جمله این عقود می‌توان به بیع، اجاره، معاوضه، جعاله و … اشاره نمود. به عبارتی دیگر در عقد معوض دو تعهد و دو حق متقابل وجود دارد.
برای مثال در عقد بیع، فروشنده در عوض تعهد ِدادن مورد معامله به مشتری، حق دارد پول دریافت کند و مشتری هم که متعهد به پرداخت پول است در عوض دادن پول به فروشنده، حق دارد صاحب مورد معامله شود. ماده ۳۳۸ قانون مدنی با بیان اینکه بیع عبارت است از تملیک عین به عوض معلوم، به صراحت به معوض بودن آن اشاره کرده است.
در این نوع عقود در صورت بطلان تعهد یک طرف، تعهد طرف دیگر نیز باطل است. عوضین می‌بایست معلوم و معین باشند و چنانچه مبیع یا عوض قبل از قبض تلف شود، این مساله باعث انفساخ عقد است.
عقد غیرمعوض چیست؟
عقد غیرمعوض (مجانی) قراردادی است که تنها یکی از دو طرف عقد ملزم به پرداخت عوض به صورت رایگان است و طرف دیگر هیچ تعهدی ندارد. از جمله این عقود می‌توان به عقد هبه، وصیت و … اشاره کرد.
در کنار این دسته‌بندی؛ ممکن است عقودی اقتضای خاصی نداشته باشند. یعنی ممکن است معوض باشند یا مجانی باشند. بسته به این است که و در آنها عوض قرار دهیم یا خیر. این عقود؛ عقد صلح، حق انتفاع و حق ارتفاق می‌باشند.
استثنائات دسته‌بندی معوض و غیرمعوض:
- در مورد عقد قرض اختلاف نظر وجود دارد. مشهور معتقدند این عقد معوض است ولی به نظر دکتر کاتوزیان شبه معوض است چون در قرض مبادله انجام نمی‌شود.
- یکی دیگر از عقودی که در این دسته‌بندی می‌بایست به آن توجه شود؛ عقد وقف است زیرا این عقد مجانی است و شرط عوض در آن باطل است اما مبطل عقد نیست.
تفاوت‌های عقود معوض و غیرمعوض:
- در عقود معوض، عوضین در برابر یکدیگرند و از بین رفتن یکی مستلزم از بین رفتن دیگری است. در حالیکه در عقود مجانی اگر شرط عوض از بین برود، عقد همچنان، پابرجاست.
- در عقود معوض عوضین می‌بایست معلوم و معین باشند در حالی که در عقود غیرمعوض چنین چیزی وجود ندارد.
- در عقود معوض، حق حبس وجود دارد ولی در عقود مجانی چنین چیزی وجود ندارد و هیچ یک از طرفین حق حبس ندارند.
- شخصیت طرف معامله در عقود غیرمعوض اهمیت دارد و چنانچه که در شخصیت اشتباهی رخ دهد، قرارداد دچار اشکال می‌شود. علت آن واضح است زیرا اشخاص بر اساس شخصیت طرف دیگر، به او چیزی را می بخشند و نقش اصلی در صحت این عقد، شخصیت طرف است. اما در عقد معوض، اشتباه در شخصیت طرف معامله باعث عدم صحت معامله نمی‌شود.
- عقود غیرمعوض نمی‌توانند تجارتی محسوب شوند، چرا که این حوزه نیازمند تبادل مالی است.
- در عقود معوض تمام خیارات (غیر از مواردی که مخصوص عقود معین هستند) جاری می‌شوند، اما در عقود غیرمعوض خیاراتی که مربوط به تعادل عوضین باشند، تاثیری ندارند.
- مالیات بر عقود غیرمعوض معمولا بیشتر از عقود معوض است.